Alğaşqı quanış - 23

adam turadı dep oylamağan da yedem, deyde. Pastuhov basın säl
yeñkeytep, maqtanğa nasattanıp, saltanat qurğan jäne özene-öze äbden
sengen jetek adamşa miığınan külep turdı.
— Sez jurttıñ bären jeñdeñez, men sezge Qoğamnıñ atınan alğıs
aytamın! Raqmet, raqmet!
— M-ya, m-ya, sezge alğıs aytamın,— dede prokuror Pastuhovtıñ
qolın qısıp.— Sez, bılayınşa aytsaq, bezdeñ zerekken könelsez
jinalısımızğa şoğır juldızday jarıq berdeñez. Osında bola
turıp, bezden özeñezdeñ äsereñezde, darınıñızdı jasıruıñız künä
yemes pe?
— Köresez be, märtebele mırza, — dede Pastuhov köpten bere tanıs
adamşa jarastıqtı yerken söylep, — men sezde özemneñ osı
sapalarımmen qızıqtıramın dep yeşuaqıtta oylamağan yedem.
— Tura-turıñız, tura-turıñız! Bezde yeşuaqıtta qolına ketap
almaydı, teatrğa barmaydı, bılayınşa aytqanda... qubılıstarmen
şuğıldanbaydı dep şınımen-aq oylağanıñız ba...
— Joq, joq,— dede asığıp Pastuhov,— tek meneñ keyber düdamal
qasietteremen şuğıldanuıñız meneñ basqa qasietteremde köruge sezge
böget boldı ğoy dep şamalaymın.
— Düdamal deysez be? Bez äruaqıtta sezdeñ talanttı yekeneñezde
moyındap keldek!
— Alayda özeñez basqarıp otırğan märtebele mekeme meneñ sezde osı
pekerde aytuıma jol bermede ğoy, solay yemes pe?
— Sezde mağan jebermep pe yede? Ah, ya, ya, ya!—dede yesene jaña tüskendey
quanıp prokuror.— Sez anau tarihtı aytasız ba? Olay bolsa sez mağan
kartalardıñ bären aşqızadı yekensez! Menekey! Bez sezde ädeye yeşqayda
jebermey jürmez, öytkene özeñezdeñ jurt aldında tamaşa önereñezde
körsetueñezde kütken yedek!
Pastuhov beten ber sipap, betendege äzäzel külkesen juıp qarqıldap
külep, qoğamnıñ yeñ köñelde, tepte yer menezde yerke adamı bola qaldı.
— Qarañızşı, qarañızşı! — dede prokurordıñ äyele küyeue men
Pastuhovtıñ sözen bölep. — Dosıñızğa utısqa tığınsız grafin
şığıptı!
Mefodiy men Tsvetuhin yende Pastuhov qanday ayla jasar yeken
degendey kütep turdı, sol kezde Aleksandr Vladimiroviç miığınan
külep, ärber qimılın baptap, frageneñ qaltasınan tığındı alıp,
märtebele yerle-zayıptı mırza-hanımdardıñ aldına aparıp körsette.
— Men tığındı jasırıp qoyıp yem. Akterlerge senep bolmaydı,
olar qeyälşıl, meylenşe salaq jandar ğoy. Al tığın mağan asa
joğarı ğılımi täjribene zertteu üşen kerek.
— Qalayşa, sez ğılımmen şuğıldanasız ba? — dede prokurordıñ
äyele.
— Sez burşaqtı jaqsı köresez be, joğarı märtebele mırza — dep
suradı Pastuhov.
— Burşaq deysez be? — dep ğajap qaldı, ber jerenen qıbımdı
tauıp qaldı ma degendey prokuror, alayda — sıpayı işarat
belderep, qızıqqanday boldı.
— Frantsuzdar araqtan bas tüzetu üşen burşaqtan sorpa jasap
eşede. Ol yem boladı deyde. Yestegen joq pa yedeñez? Sezdeñ de solay
jasauıñızğa keñes beremen. Menekey, burşaqtan sorpa pesergende, tez
peseru üşen burşaqtıñ eşene hrustal tığın salıñız. Munı mağan ber
tamaqsau kese aytıp yede, sonı yende özem teksermekpen.
— Qudayım-ay, netken qızıq!—dep jurttıñ bäremen berge külep
prokurordıñ äyele, ädettegeden özgeşe qaljıñğa qayran qaldı: onıñ
közenşe yeşkem yeşuaqıtta prokuror araq eşkennen keyen basın
tüzeyde dep aytıp körgen joq yede.
Pastuhov sausaqtarımen tığındı burap, prokurorğa säl jaqındap,
sırlas adamşa:
— Demek, joğarı märtebele mırza, sezdeñ qulıqşıl josparıñız
orındalğannan keyen, mene bügenge sauıq keşene deyen kedertkennen
keyen, yende sezdeñ qalañızğa meneñ qajetem joq dep senueme bola ma?
— Qajeteñez nege bolmasın! Bez sezde jaña ğana tanıp turmız! —
dede prokuror raqımı tasqan adamşa Pastuhovtı quşaqtay jazdap,—
Sezde kedertuge nağız talap yende tuatın şığar! Oñaşa, öz
adamdarımızdıñ arasında qonaq yetpey sezde yeşqayda jebermeymez.
— Öte jaqın, sırlas adamdarmen berge bolıñız, dede prokurordıñ
äyele.— Sez qazer, tap qazer bezge uäde bereñez!
Bäre de tamaşa seyäqtı — bäre sıpayı külep, täjem yetep, bastarın
izeste, beraq Pastuhov tığının qolınan şığarmay sıpayıgerşelekte
qoya turıp, maqsatına jetuge uyğardı.
— Degenmen, joğarı märtebele mırza, yeger aspandağı tırna
turalı yemes, uısımızğa qısıp ustağan boz torğay turalı äñgeme
turalı aytatın bolsaq...
— Ol qaydağı boz torğay? — dede prokuror qabağın köterep,
— Ah, boz torğay bılay tursınşı! — dede Pastuhov.— Men özemde
ottıqtıñ sauıtına qamağan taraqan seyäqtı köremen!
— Boz torğay! Taraqan! Osınday tamaşa saltanattan keyen osılay
deuge bola ma! Alayda sez yerke yekensez. Ruqsat yeteñez... yeger tağı da anau
turalı bolsa...
— Ya, joğarı märtebele mırza, men tağı da anau turalı aytıp
turmın,— dede Pastuhov.
— Ah, sez tağı özeñezdeñ qolaysız jağdayıñızdı aytıp tur yekensez
ğoy! Beraq, jasağan iem-au, yerteñ buyrıq bereyen, sonan keyen raqım
yeteñez, raqım yeteñez! — Tırnaşa aspanğa uşasız ba nemese suñqarşa
şırqaysız ba, ıqtıyar özeñezde!.. Oznobişin şırağım, sezden
ötenemen, mağan yerteñ älge este... älge Pastuhov mırzanıñ şatağı
turalı este mağan bersen dep aytarsız.
— Şatasqandardıñ eşende Tsvetuhin de bar,— dede Pastuhov.
— Tsvetuhin mırza da bar. Raqım yeteñez. Sonan keyen ber minut anau
lotereyä qasında turğan qasqa bas kem? Podpolkovnik yemes pe? Bere
kelsen dep aytıñızşı, şırağım... mene! — dede Pastuhov qattı
kürsenep. — Men yende estradada äñgeme oqu bılay tursın, yeger
qalasañızdar, ispan äyelderenşe kienep, qolıma toqıma toqıldaq
alıp, bileuge äzermen.
Bez sezde biletemez, biletemez! — dede külep prokuror, äyeleneñ
soñınan yerep bara jatıp, basın izede.
Pastuhov dañqtı maydanda jeñep şıqqan adamday tüge sırtına
şığıp turdı,— jelbezege qozğalıp, yerenderen jayıp, auzına közge
körenbeyten jemtek testegen janşa turdı. Yeke dosı tandana qaradı.
— Meneñ aytqanım durıs yemes pe? — dede Mefodiy yentelep.
— Sen — payğambarsıñ!—dede meyereme tüsep Pastuhov, tığındı
saltanatpen grafinneñ auzına tıqtı.— Sorpa peste. Mağan yende kerege
joq.
Ol joldastarın şıntaqtarınan ustap:
— Sol iıq alğa, bufetke — marş! — dede.
— Marş jasau, ärine mümken yemes,— bal araşa gueldegen jurttıñ
arasımen sığılısıp, qaqtığısıp ötu kerek. Jurttıñ bäre bufetke
umtıladı, utıs şıqqandar utısına şarap «bürkeu üşen»,
utılğandar — qayğısın juu üşen, mülde oynamağandar tağdırdıñ
talqısına tüsep bosqa renjemey aqşasın öze belep jumsau üşen
bufetke umtıladı.
Viktor
Semenoviç
Şubnikov
täuekeldeñ
kesese.
Känege
joldastarınıñ arasında ol zalda artister äñgeme aytıp jatqanda,
barlıq uaqıtın stol basında ötkezde, jäne orın auıstıruğa
umtılmadı. Tek Lizanı ber körsem deyde — qauımnıñ äyeldere
qasında jaña rolde qalay atqarıp jür yeken. Ol bufetten şığıp,
anadayda jurttıñ arasında jasırınıp, äyelene qarap turdı. Ya, ol
üzelde-keselde baqıttımın dep ayta aladı: Lizanıñ kieme jurttıñ
bärenen artıq, üstendege tağımdarına teñ keleten yeşteme joq, şaşı
basqalardıñ bärenen biek, mümken, baldağı şaşın biek qılıp örgen
Liva ğana bolar. Onıñ doñğalağınıñ qasında halıq köp, ol jurttıñ
bärenen sulu körkem külede, ol basqa äyelderden göre jeñel, kerbez
jürede, qolı tigen närseler qaltırağanday boladı,— joq, ol
tegennen-tegen Şubnikova bolıp jürgen joq!
Vitenka bet-auzı ırjiıp qasına kelep turdı.
— Menemşe sen närselereñde tez ötkezeseñ ğoy deymen?
— Magazinde otırğanım paydalı boldı,— dede ol köñeldenep.—
Sen eşep alğansın ba?
— Dostardıñ ortasında, dostardıñ ortasında! Bez sene kütemez.
— Bara almaymın. Ne bolıp jatqanın köreseñ be, — dede ol
burınğısınşa köñeldenep, sonan keyen:— Qarsılığıñ joq pa? Mene
Tsvetuhin bige şaqırıp yede, — dey saldı.
Bul kütpegen uaqiğa oğan tepte unap kette,— meyeremdelek sezemeneñ
bären yeretkendey, äyeleneñ saltanatı özeneñ saltanatınday körende.
— Yeger sen menen ruqsat surasañ, men qay uaqıtta bolsa da ruqsat
yetemen.
Liza ündegen joq, tek utıstıñ bilettere men närselerdeñ qağazın
salıstırıp qarap, burınğısınan da pısıq qimılday bastadı: ras,
jumısı öte köp.
Vitenka ğaşıq bolğan adamşa bufetke qaytıp oraldı. Jolda
sığan äyelene bal aştırdı. Totı qus onıñ köñelendege nietterene say
keleten paydalı ömer yerejesen: «Tabandılıq jasasañ, köp uzamay
maqsatıña jetesen. Jurt sağan qızığadı, yesende bolsın» degen jazu
alıp berde jäşekten.
Ol bos orın ezdep jürgen Tsvetuhin men Pastuhovtı körde. Ötep bara
jatıp Yegor Pavloviçke bas izep, öz stolında berge otıruğa usınıs
jasadı.
— Sez, mümken, ötken jolı, Oçkinde, mene keseden bezgen bereu dep
oylap qalğan bolarsız. Beraq, belemesez, onda köñelemneñ qoşı
bolmadı. Bügenge sauıq keşe tım jaqsı, ras yemes pe? Meneñ äyelem
sezben bileymen dey me?
— Valste sezben bileuge uäde jasağan bolar? — dede Tsvetuhin.
— Men sezge jol berdem! — dede Vityuşa jüregendege barlıq
mırzalığın körsetep.
Ol Pastuhovpen amandaspaq bolıp yede, beraq onıñ yelemegenen,
Viktor Semenoviç elektr jarığınıñ ber bölşege ğana seyäqtı
körgenen bayqap tañ qaldı. Munıñ yerekşe körengendege sonday, Yegor
Pavloviç ta, (Vityuşadan kem tan qalğan joq, sondıqtan qolapaysız
jağdaydı sezdermeuge tırısıp, tepte dosınıñ jeñen tartıp taqaldı,
beraq, onıñ äreketterenen yeşteñe önbede.— Vityuşa sol boyı ketep
qaldı. Aleksandr Vladimiroviç tepte onıñ özene yerekşe seyäqtı
körengen şuğıldıqpen burışqa, jelkese jaltırap, közelderege jarq-
jurq yetep otırğan Polotentsevke üñele qaradı. Podpolkovnik
prokurormen söylesep otır. Pastuhov märtebele mırzanıñ näzek bet
qubılıstarın, onıñ ärtürle işaratın baqılap, prokurordıñ
oyındağısın alıstan oqımaqqa tırıstı, beraq olardıñ qısqa, mände
äñgemesen qastarında turıp tıñdasa da jete tüsenbes yede.
— Quday saqtasın,— dede prokuror qostağan qoşemet külkesemen —
sez bezdeñ körkemöner jolındağı jegetterde ölerdey zerekterepsez!
Kördeñez be, netken darındı keseler, a? Äre maqtanış, äre dañq yemes pe,
a?
— Ärine, joğarı märtebele mırza,— dede podpolkovnik, beraq
meneñ bayqauımşa olar körkemönerdeñ jolımen ğana yemes, bersıpıra
basqa küdekte bağıtta jürgenge usaydı.
— Usaydı!—dede prokuror qaytalap.— Munıñ jetkeleksezdeu desem
könersez, Mağan bayandaularına qarağanda, yeşqanday es joq seyäqtı
ğoy? Joq, joq solardıñ janın täube qıluğa jeberelek!
— Şataq sonda, märtebele mırza, olar täube kelteruge beyem
adamdar yemes.
— Al yeger täube keltereten yeşnärse bolmasa qaytesez, a?
— Ärkemnen-aq täube keltereten berdeme tabıladı.
— Berdeme deysez be? — Dede tağı da prokuror qaytalap, beraq
mazasızdanıp.
— Onıñ üstene bul olarğa paydalı, joğarı märtebele mırza.
— Zeyän bolmas dep oylaymın. Mümken, ädeldek jolımen qarağanda
sezdeke durıs-aq şığar, beraq zañ boyınşa — durıs yemes.
Materialdarın tağayındap berueñezde ötenemen, men este qısqartayın.
— Esteñ bäre, joğarı märtebele mırza, berte-berte ayaqtalıp kelede:
bügen Ragozina qaytıs boldı.
— Aurudan ba? — dede Prokuror solay şığar degendey suraqtı teke
qoyıp.
— Bosanğannan keyen.
— Sonımen qalay?
— Küyeueneñ basqarğanın beker demeyde.
— Mümken tağı berdemelerde beker demegen bolar?— dede prokuror
podpolkovnikteñ közelderegen saq zerttep.
— Es boyınşa beker deuge bolmaytın mäselelerde beker dey
almadı, — dede Polotentsev jumbaqtap, söytte de özeneñ
matematikalıq berşemegen sipadı.
— Jaraydı, mene joldastarım kütep tur,— dede prokuror.— Ğapu
yeteñ?z, sauığıñızdı böldem. Osınıñ bäre artisterdeñ saldarınan.
Netken talanttar, a? Lotereyädan yeşteñe utıp aldıñız ba, joq pa?
Talantım joq deysez be? Ne degeneñez! Sezdeñ äruaqıtta jolıñız
bolıp turadı! Siır utıp aluıñızdı teleymen, siırdı!
Ol karta oynaytın zalğa şığıp kette, al Polotentsev yesekke qaray
bara jatıp, Pastuhovtıñ qasınan mülde jaqın ötte de, basın
izemede: berenşeden, ol qızmet jağdayında tanısqan adamdardı
ädette tanısım dep sanamaytın, yekenşeden, jandarm bas izese de,
jurttıñ jauap qaytarmauı mümken.
Pastuhov papirosın şuğıldana qızığa tartıp, podpolkovnik
qasınan ötkezep jeberde, azdan keyen onıñ küdereygen iıqtarı,
qarını, keudese ünsez külkeden jie-jie selkeldey bastadı. Ol beyqam
nasattanıp, Tsvetuhinde quşaqtap, Mefodiy otırğan stolğa alıp
baradı. Olar borda şarabın säl jılıtıp, utıp alğan grafinge
toltırıp quyuğa buyrıq berde. Olar qazerge minutte bärene
qızğılıqtı mäselege qayta-qayta oralıp, ärtürle äñgemeler aytıp
otırdı: prokuror men podpolkovnikteñ kezdesuenen keyen, Pastuhov
onı özeneñ paydasına jorıdı da, tayauda basınan keşken auır azap
önde külderge uaqiğa seyäqtı körende, sondıqtan tek araq eşu ğana
qalğanday.
Bi bastalıp, jez muzıka aspaptarınıñ ände yekpene qattı yestelede.
Tsvetuhin ketuge qanşama umtılsa da, ülken grafin tausılmay qoydı,
şarap denesen basıp, dostar ber tostıñ artınan ber tost, jareyälap
eşep otırdı, aqırında, ber kezde Aleksandr Vladimiroviç künäğa
keşerem jasağan adamday bılay dede:
— Bezge sıylıqqa tumar bergen äyeldeñ den saulığı üşen. Bişara
Liza üşen (ol Tsvetuhinge qarap közen sığırayttı), bişara Liza men
Erast üşen!
Yegor Pavloviç jaña batanı qabıl alıp, türegelep turıp şarabın
eşep, ketep bara jatıp, äyelde aldağış äzäzelderşe beten özgertte.
Onıñ qazerge turğan satısı aspanğa örbegen şırmauıqtıñ berenşe
burılıs jasaytın basqışı tärezde yede, sonan äre bükel dünie äre
jeñel, äre oñay körenede. Ol burınğısınan tek bolğısı kelde, ayağın
burınğısınan äsem, közderen ıstığıraq, külkesen jarqınıraq, sözen
suluıraq körsetuge tırıstı. Ol joldıñ tarlığına mülde
raqattandı, öytkene äldebereudeñ şıntağın jumsaq qana ustap, öte
sıpayı keşerem ötenep, meyerbandıqpen keşerem yetu öte unadı.
Liza jeñeletende körende, sonısımen Tsvetuhindı tağı ber basqış
joğarı köterep, sol apada şırmauıq tağı ber şiırşıq jasadı —
äzerşe ädepsez bolmağanımen yedäuer batıldıq jasağan seyäqtı. Yegor
Pavloviç Lizanıñ qolın talay ustap jürgen adamday äsem kiengen
adamdardıñ arasınan jol salıp, onı jaynağan zalğa alıp barıp,
aqtılı-qaralı par-par adamdardıñ qatarın turğıza, muzıkanıñ
öktem qubılısına bağınıp. berese onı öze bilep ala jönelde.
Olar, ärine, umıt qalğan bi sımaq degen sözde tağı ber yesterene
aldı, ol bi sımaq — pade-kateken. Olar ber-berenen burılıp ketep,
qaytadan betpe-bet qarsı jürep, aynalıp. tağı burılıp ketep jürde.
osı qozğalıstar yekeuen ber sekundke ajıratıp; qaytadan ber sekundke
qosıp, yekeue berese bereneñ közene bere qarap berdeme ayta bastağanday,
berese sözderen bölep, qaytadan aynalar kezde ne aytarın oylağanday
boladı, osınıñ bäre üneme jañğıra berede, jañğıra berede, jañğıra
berede, barğan sayın jaqsara berede, jaqsara berede, qimıldıñ
berqalıptı yekpene özgermese de, tınıs jielene tüsede, sondıqtan üsteüstene qozğalğıları kele bergendey boladı. Olardıñ aldı-artında
özdere seyäqtı yeke-yekeden jürgen adamdar qorşap alsa da, bular
özderenen basqa yeşkem joqtay, joğarıdağı oynap jatqan muzıka tek
yekeuene bola ğana oynap jatqanday körede.
Bulardıñ özara aytısqan sözdere Lizanıñ sanasına quraqtıñ
basına ber qonıp, ber uşıp jürgen inelekşe jenel uşıp kelep, tiertimes janamalap ötkendey boladı. Onıñ sanasında tek qozğalıs,
auada qalğan ez, jarıqtıñ säulese, tepte yeşnärse qalmağan tärezde.
Beraq ber kezde Tsvetuhinneñ äñgemese oydıñ bosqa şırqırap uşqan
yekpenene böget jasap, kedertep, auırlatqanday boldı. Orkestrdıñ
ärber aspabı öz aldına, şamdaldıñ — ärber şamı öz aldına
bıtırap, bi yerekşe zer saludı kerek yette.
— Ne deysez? Ne ayttıñız? — dep suradı Liza soñğı burılısta.
Olar ber-berenen burılıp ketep qaldı, sonan keyen yeke pa jasap,
bereneñ közene bere qarap, sonan keyen Liza onıñ iığına qolın saldı,
sol kezde ol ap-ayqın:
— Sez küyeueñezden ber ret qaşıp ketepsez ğoy? — dede.
Baqıtqa qaray burılıstar — üşenşe, törtenşe burılıstar
toqtausız bereneñ artınan bere kelep tağı da Tsvetuhinnen teres qarap
keteten kez kelep az-kem oylanuğa mümkenşelek tudı.
— Sezge munı kem ayttı?
— Mağan solay körenep yede — Sez sözsez qaşıp ketetendey körenep
yedeñez.
Bul netken auır bi, bideñ olpı-solpı müşelere qalay döreke
qurastırılğan, qalay tez şarşatadı!
— Sez meneñ qaşıp ketkenemde teleysez be?
— Men sezdeñ baqıttı boluıñızdı teleymen.
Bereu Lizanı türtep qaldı, Liza säl kederde, artındağı tezbekter
sığılısıp, üstendege köylegen bastı, sol kezde ol Tsvetuhindı
qoltığınan ustay aldı.
— Men şarşadım.
Ol Lizanı zaldan yertep alıp şıqtı, Liza lotereyäğa qaray jürde,
Tsvetuhin süyep kelede. Ol busanıp, bet ajarı terden säl jıltırap,
yentege demalıp, bükteule oramalın iegene, şekesene, moynına jie-jie
basıp kelede.
— Meneñ jumıs jasauım kerek, — dede Liza külep, aynalıp turğan
doñğalaqtı körsetep.
Ol özektep:
— Sez baqıttısız ba?—dep tağı suradı.
— Ya, ärine, — dede Liza qatal dauıspen, sonan keyen nede bolsa özen
qorğauğa äzer adamşa oğan teke qarap tağı da:—Ya, ärine, baqıttımın,
äbden baqıttımın. Sez menen bul turalı suramauıñız kerek! — dede.
Basın izede, onıñ oramalın qolına ustağan küye ber minut
qalşiıp turıp qalğanın bayqamadı da.
Liza bilettere men belge qağazdardıñ jazuın oqudıñ soñında
kemende ber sağat jürde, nomerleren şatastırıp, närselerde
aralastırıp aladı, ber kezde äyelderdeñ bereue oğan äzel retende —
şarşadıñız, demaluıñız kerek, dede.
Liza bufetke bardı. Qatar qoyğan yeke stoldıñ aynalasında
Vityuşa men Tsvetuhinneñ joldastarı beregep, şulasıp otır yeken.
Pastuhovtıñ äñgemesene bäre qarqıldap külede. Ol tolıqsıp ketken
adamşa kreslosında jayılıp otır, mastıqtan säl Jelemdegen
közderene qarağanda, öl külegeş qanımnıñ onşama ajıratqış
adamdar yemes yekendegen säl mazaqtap raqattanıp otırğandığı
bayqaladı. Jurttıñ bäre Lizağa orın berep orındarınan türe kelde.
— Netken keseler! Netken keseler!—dede Vityuşa.— Quday belede, sen
böget bolmaysıñ! bäre de öte sıpayı.
— Mülde därelep tazalağanday! — dede jurttıñ bärenen köp eşken
Mefodiy.
Beraq Liza otırğısı kelmede: şıdamsızdanıp, bası aynalıp tur,
Vityuşa kenet janı aşıp, asa mañızdı ber pekerde añğarıp qalğan
adamday qayta-qayta basın şulğıdı.
Ol qaltasınan zaemnıñ büktegen kupondarın şığarıp, jurttıñ
bäre üşen töleytendegen ayttı. Beraq yeseben şığaru qiın boldı.
Dostarı kömektesken bolıp yede, olar da şatastı. Pastuhov jurttıñ
qolındağı kupondardı jinap alıp, doda-doda qılıp uıstap aldı da
Lizağa berde.
— Mastıqtan janı taza jalğız adam yekensez, bezge, mas keselerge,
järdem qolıñızdı usınıñız!
Liza yesepke şınımen keresep yede, dereu şatastırıp aldı, —
kupondardıñ bersıpırası berneşe som, berneşe tıyın keybereulere
ber somğa berneşe tiını jetpeyten äraluan yeken, yeñ bastısı
Tsvetuhin özeneñ ottay janğan ıstıq qara közderen almay qarap otır.
Liza yerkelep — tolıp jatqan protsentterde ajıratudan zerektem
dede. Sonda Tsvetuhin:
— Aqşa yeseptep üyrenbeyenşe, Sez köpesteñ äyele bola almaysız, —
osı söz yeseñezde bolsın, — dede.
— Eh dede Vityuşa dauıstap, kupondardı uıstap qaytadan
qaltasına saldı. — Bay kesege aqşa sanap ne kerek? Bay adam üşen
basqa bereu yesepter bolar. Qızmetşe! Bufetşege aytıñız yesep qağazın
meneñ üyeme jebersen. Men — Şubnikovpın!
Ol Lizağa qolın usındı.
— Bügen mene äyelem yertep kette. Men köndem. Köndem.
Ol ayağın tälterektetep, üste-üstene qoymay sıbırlap kelede:
— Men sene berden tüsendem: keşkene Şubnikov äldi-äldi bolğısı
kelgen bolu kerek, solay ma? Taptım ba?
Bezdeñ keşkentayımızdıñ uyqısı kelde me, solay ma?
Ayazğa şıqqan soñ, ol burınğısınan da bıljırap, söze adam
tüsenbeyten bolıp kette, üyge kelgen soñ, şala-şarpı şeşenep
jastıqqa bası tigesen qor yete tüste.
37
Liza köpke deyen uyıqtay almadı. Qoğam üyeneñ zaldarı köz
aldınan yelestep ketpey qoydı. Olar yeles berep körenede de, sol
küyende qozğalmay turıp qaladı, sondıqtan Liza qulpırğan jarıqta
köpteñ eşendege adamdardıñ ärqaysısınıñ beten, äyelderdeñ kiemen,
gül buketteren, lotereyäda öze ülestergen närselerde, keyen utıp alğan
adamdar sauıq keşeneñ ayağına deyen orınsız artıq närsedey alıp
jürgen utıstardı ayqındap köre alatın boldı. Beraq onıñ köz
aldında Tsvetuhinnıñ busanğan qara torı bete yelestep, toqtay qalğan
kezde, Liza onı umıtuğa, basqa närsege nazar salıp, qara torı bet
qayta yelestemesen degendey sol basqa närsege nazar salğısı kelde, osı
küresteñ şım-şıtırıq şatpağı şarşata bastadı, Lizağa
yeşuaqıtta uyıqtamaytınday körende, tüne boyı töñbekşep, tolıp
jatqan suretter men närselerdeñ tosqauıldarı arqılı azaptanıp
ötuge tieste bolğanday körenede. Ol osılardıñ bärenen qaşpaq boladı,
beraq jügerese naşar älsez, ol sekerep atqa menbek boladı, tepte üstene
menep, qaşuğa bolatuğın at közene körenede de. Attar köp, sonıñ eşende
Viktor Semenoviçteñ şabdar jorğası teñselep aqırın jorğalaydı.
Liza sonıñ üstene menbek boladı, beraq sol yeke ortada ber jaqtan
üstene kök tor japqan qara jelgeş at payda bolıp, Lizanıñ qolı
torına tier-timeste-aq jeñel arbanıñ üstene qalay otırıp qalğanın
belmey qaldı. Jelgeş at tünneñ qarañğısın qaq jarıp, bos keşeler
arqılı şauıp kelede, onıñ tağasınıñ dañğırı bükel qalağa
jayıladı. Qattı jel soğıp, Liza qaltırap tonadı — üstende
şelterle juqa köylege, basında şelterlegen, bant qadağan tünde
kieten qalpağı bar. Tastay qarañğıda arba ber ülken qara üydeñ
aldına kelep toqtay qaldı, sol kezde bereu kelep Lizanı yeke jağınan
qapsıra ustap, qoltığınan süyemeldep, jerge tüserde. Liza ülken
auır yesekte aştı — üy teatr yeken. Ol bes orındıqtardıñ arasımen
sahnağa qaray jürep kelede.
Şeksez şıñırauda asulı turğan şamdalda sığırayıp sarğayğan
jalğız şam janıp tur, ol ünsez zalğa bolar-bolmas jarığın tüserede.
Liza şelterle köylegemen, basındağı qalpağımen, jalañayaq, ünsez
attap ölerdey bayau jürep kelede, üstendege kieme özeneñ operada körgen
Qarğa mätkeneñ öler aldındağı kieme seyäqtı. Ol orkestrdeñ tereñ
üñgerenen jeñeşke taqtay arqılı attap, rampadan ötte. Şımıldıq
köterule tur. Kenet ayağınıñ astınan tolıp jatqan ottar janıp
közene şarpıdı. Liza sahnanı adımdap ölşep jür. Sahnanıñ yedene
budır-budır teken taqtaydıñ arasındağı sañılaularınan suıq jel
soğadı. Sahnanıñ uzını jiırma, yene on jete qadam. Mümken yene onan
da köp bolu kerek, beraq ber qarauıtqan närse ärerek baruğa böget
jasaydı, sondıqtan Liza qarañğılıqtıñ arjağında ne bar yekenen
bele almaydı. Kere burıladı. Suıq jel äle soğıp tur, köylegeneñ uzın
yetege ayaqtarın sabalaydı. Ol şamdardı sanay bastadı, beraq olar
jarqırap jaña tüskendekten, köze şıdamaydı, ol alaqanımen
betteren bastı, däl sol kezde art jağınan, qarañğılıqtan, bereudeñ
şıñğırğan aşı dausı yestelede, sol kezde Liza oyanıp kette.
Qorıqqanınan
qalş-qalş
yetep,
sezeme
bertürle
keremet
ayqındalıp, ol tüsenen yerekşe ber jañalıq tanıp, öze de
jañğırğanday boladı. Vitenka alansız qorıldap jatır. Liza bükel
denesen sipadı — arqası terlegen yeken. Köylegen şeşep kreslonıñ
üstene laqtırdı, üstene halatın kiep terezeneñ aldına bardı.
Köşe tañerteñgedey halıqqa tolı, juqa qurğaq qar jatır. Arbanıñ
doñğalaqtarı salğan qara ez rels seyäqtı är jaqqa taraydı. Qar
jauğan üydeñ şatırları appaq, üyler bertürle kötereñke körenede.
Aspan sup-sur. Turbadan şıqqan tütender aspanda kökşel şardan
örnek tökkendey boladı, ol şarlar yetek jayıp kökşeldenep, aspanğa
ulasıp ketede. Äle şana tüsken joq.
Liza eşenen: «...yerte oyanıp, Tatyana terezeden körede...» — degen
sözderde oqıdı da, as üyge şıqtı.
Däl sol kezde yekenşe yesek aşıldı. Ac üyde esteyten kemper
qabaqtarın qimıldatıp, jumbaq peşenmen sausaqtarın qozğap
Lizanı şaqırdı, sol sätte ayağınıñ uşınan basıp öze Lizağa
jaqınday tüste.
— Keşkene qız kelep tur. Ol sezde suraydı.
— Ac üyde me?
— Ya. Sez kelsen dep aytıp yede, deyde. Sezde kütep otır, deyde.,
Liza törge bölmege jalt qarap, burın kütpegen senemmen kemperge
— sen qaray tur dep sıbırladı.
Ac üyge jügerep şığıp, bosağağa süyenep turğan Anoçkanı körde,
onıñ üstende äle keşereytep qayta tekpegen äjeseneñ jekete, ötken
jolı da ol osını kiep kelgen-de, basında jünnen toqığan yeske
oramal.
— Aman ba, — dede aqırın Liza. — Sağan ne kerek?
— Men keşe Vera Nikandrovnanıñ üyende boldım.
— Al nemene, ne bar yeken?
— Quanıp jatır.
— Seneñ kelgenene quana ma?
— Sezdeñ barıp kel degeneñezge quanıp jatır.
— Qoyşı?
— Onıñ üye yete tar yeken, mına jerden ana peşke deyen ğana
boladı.
— Al ol kese yeşteñe ayttı ma?
— Bez tüsten keyen uzaq, otırıp äñgemelestek. Qazer ol balalar yemes,
qızdardı oqıtatın körenede.
— Meneñ öteneşemde ayttıñ ba?
— Aga, ayttım. Ol kese suray berede, suray berede, al men
belgenderemde ayta berdem,— äjem men äkemneñ sezdeñ dükeneñezge
barğanın, sonan keyen sezdeñ...
— Joq, joq. Kirill turalı ayttıñ ba?
— Ol turalı da ayttım.
— Ya ne bar, nemene?
— Ol hat jeberde.
— Hat mağan ba? — dede aqırın Liza, beraq özen-öze ustay almay
yentelep.
— Anoçkanıñ qasına kelep, onıñ yeşber qimılın közenen tasa
qılmay tur. Anoçka jeketeneñ tüymesen ağıtıp, yetegen ustap, Lizağa
ayqın, quqıl közderemen qaradı.
— Vera Nikandrovna mınanıñ astarı yekenen körep, sol arağa hat
saldı da qaytadan tepşep qoydı.
Ol astardı türtkelep, sausağın salıp jeberep, kere tartıp
bıtırlatıp tegesen sekte de, aynalasına qızıl jiek salğan keşkene
konvertte suırıp aldı. Onıñ sırtında «Lizağa» degen jalğız auız
söz bar yeken, beraq ol söz jağdaydı berden tüsenderde: hat Kirillden
yeken.
— Sen tura tur... nemese joq, bar bara ğoy! — dede
Liza qaqalıp, ayağımen yesekte teuep. — Sen keyen kelerseñ, keyenerek!
— Äyteuer ber kezde me, nemese qaşan? — dede renjegendey bolıp,
beraq keksez ökpelegendey Anoçka.
— Eqtıyarıñ belsen, nemese bäreber, tura tur, — dede Liza ne aytıp,
ne qoyğanın öze de belmey, terezege barıp, konvertteñ jiegen
tırnağımen julıp jırta bastadı.
Ber japıraq qağaz ereleu äreptermen aynala jazılğan, oqu qiın
yemes. Liza sözderdeñ bären tügel ustay almay tek söylemneñ bası men
ayağın ğana oqığanday körenede, beraq ol ber qarıptı bosqa jebermeyde,
qarepter aytqan sözderdeñ mağınasınan göre anağurlım artıq
tüsenede, beraq qağazdıq astarında jasırınıp jatqan, yeñ negezge
pekerde tüsensem dep jantalasıp asığadı. Kirill bılay dep
jazıptı: mene aqırında, ol äjesene de, Lizağa da hat jazuğa
mümkenşelek alıp otır, bul uaqıttı ol köpten bere kütken yede, hattı
talay ret qeyälında jazğan bolatın, sondıqtan qazer ne turalı
jazamın degen oylar qayta qaptap yesene tüsep, böget jasaydı, mümken
ol öte-möte kerekte mäseleler turalı jazbay kete me. Soñğı ret
körgennen keyenge uaqıttıñ eşende onıñ özende kütpegen jerden köp
özgerester boldı, sondıqtan ol kemneñ artınan hat jazıp otırğanın
ajırata almaydı: burın özene tanıs Kirilldeñ atınan hat jazıp
otırğanın nemese qazer öze sezep jürgen jaña Kirilldeñ atınan
jazıp otırğanın — osı arasın ajırata almaydı.
Osı arağa kelgende Liza tınısın basıp, özen-öze aqırın oquğa
zorlap könderde.
«Men qazer mülde basqa ömerdemen, ol burınğı ömereme tepte
uqsamaydı. Uçilişe öñemde yemes, tek tüsemde bolğan seyäqtı körenede.
Men — derevnyada turamın, onday derevnyalardı Yedelden taba
almaysıñ, — bar bolğanı on ber-aq qora bar. Yeñ jaqın degen seloğa
orman arqılı jete sağat jürep barasıñ. Halıq az, bezdeñ klastağı
balalardıñ sanınan da az, beraq adamdarı özgeşe. Halıqtıñ qalay
turatının jaña ğana köre bastadım, Liza, men burın mülde bala
yekenmen. Sen mene, mümken, qazer tanımas yedeñ deymen.
«Men nemereleremen turatın kemperdeñ üyende turamın, ol keş
bolsa «Altındı saqtap jürmen, saqtap jürmen», degen öleñ aytadı.
Men altın turalı surap yedem, — ol ömerende altındı körmegen
bolıp şıqtı. Munda neke qiğanda qoldarına kümes saqinanı da
sirek saladı yeken, bäre de jez saqina saladı. Munda jauğan qar sol
küye jatadı. Orıstıñ ulı qısı bastaldı. Bezdeñ jaqta äle salqın
tüspegen şığar? Kemper tamaşa yertegeler aytadı, onday yertegelerde
bezdeñ jaqta yestemeyseñ. Yertegesez turu, serä, qiın ğoy deymen.
«Men sağan mülde mañızı joq närselerde jazıp otırmın, alayda
osınıñ özenen sen meneñ yende uzaq uaqıt turatın jeremneñ qanday
yekenen jaqsıraq belerseñ. Bez yekeumez osı şeksez uzaq uaqıttıñ eşende
ber-beremezde köre almaymız, bul mağan öte auır bolsa da, men sol
auırtpalıqtı köteruge uyğardım, kötere alamın da. Men sağan tağı
da mına jağdaydı aytuğa uyğardım. Qımbattı Liza! Osınıñ bäre
uzaq äure-sarsañğa salınıp, seneñ töze almauın mümken. Yesende
bolsın, meneñ merzemde uaqıtım tolğanşa, yağni üş jıl uaqıt mene
kütep otırğıñ kelmese, men Jağdayıñdı tüsenermen. Men sağan adal
sırımdı aytıp otırmın, öytkene bul turalı köp oylandım. Men
onı zäber dep sanamaymın, osığan sözemde beremen. Mağan seneñ
bostandığıñ men täuelsezdegeñ qımbat.
«Senen tağı ber öteneşem, mağan hat jaz, yeger qatelessem, aşulana
körme. Seneñ Tsvetuhinge köñeleñ auğanın men durıs añğardım ba? Yeger
ol ras bolsa, meneñ qarsılığım joq, al yeger olay bolmasa, men
burınğımnan da baqıttı bolıp, yekeumez qalay bolğanda da berge
turamız — dep senep jürer yedem. Men osınıñ bären äbden oyladım.
«Äzerşe özem turalı aytarım osı. Sen özen turalı mağan köberek
jazuın kerek. Men bären de belgem kelede. Men özem turalı äjeme öte
köp jazdım jäne, yeger sen ıqılas belderseñ, sağan oqıp ber dep
tapsırdım.
«Ya, söz arasında tağı ber aytarım mınau. Mene osında äkele
jatqanda, mağan ber stantseyäda, temeke tartpaytın bolğandıqtan,
onıñ ornına keptergen alma alıp berde. Onı gazetke orağan yeken.
Tolstoydıñ opat bolğanın sonan beldem. Sen bul qazanı qalayşa
azaladıñ, basqa jurtşılıq qalay azaladı, — osını jazıp jeber.
Men köp oylandım, aqır soñında ol ne degenmen de meneñ Ulı
adamdarımnıñ qatarında ğoy degen qorıtındığa keldem. Yekeumezdeñ
äñgememez yesemde, jalpı alğanda sen tügeldey yesemdeseñ! Äjeme kerekte
ketaptardıñ tezemen jeberdem. Hat jaz. Kirill».
Liza hat ustağan qolın sılq tüserde. Bettere qıp-qızıl bolıp,
jasaurağan közdere janıp, kerpek qaqpastan qarap turdı.
— Men keteyen be? — dep qorqa suradı Anoçka.
Liza ündegen joq.
Ol üşen bükel ömere tüpsez şıñırauğa jinalğanday boldı, burın